od 1773 do 1918

Rozbiory Polski i związane z nimi wojny przyczyniły się do upadku gospodarczego miasta. W maju i czerwcu 1794 roku, w czasie powstania kościuszkowskiego, Staszów i dobra staszowskie były teatrem działań wojennych, które znacznie zdezorganizowały gospodarkę miasta. 7 maja pod Staszowem doszło do potyczki wojsk powstańczych z Rosjanami. Od 12 maja 1794 roku przez kilka tygodni wojska rosyjskie dowodzone przez Denisowa obozowały pod Staszowem, powodując w mieście wiele szkód i zniszczeń. 19 maja, podczas przemarszu przez Staszów wojsk powstańczych, Adam Czartoryski – syn Augusta, przekazał wojskom powstańczym 2 działa 12 funtowe, 2 działa 6 funtowe oraz blisko 40 armatek różnej wielkości i przeszło 6 tysięcy granatów wartości ponad 50 tysięcy złotych. Jeszcze pod koniec 1794 roku przez Staszów przeszli dragoni pruscy niszcząc miasto i rabując mienie mieszkańców.

W 1795 roku, w następstwie III rozbioru Polski, Staszów i dobra staszowskie znalazły się w zaborze austriackim. Dziedziczka Staszowa, Elżbieta Izabella Lubomirska, córka księcia Aleksandra Czartoryskiego, 1 maja 1796 roku przekazała miasto w dzierżawę Ignacemu Wielogłowskiemu. Staszów ponownie wrócił do rąk Czartoryskich w styczniu 1802 roku. W 1807 roku księżna Izabella Lubomirska założyła w mieście szkołę elementarną, a w 1815 roku określiła zasady jej organizacji i wymagania stawiane nauczycielom[13]. W 1809 roku, w czasie wojny pomiędzy Księstwem Warszawskim a Austrią, przez Staszów przemaszerowały wojska austriackie. W wyniku wygranej przez Polaków wojny i rozszerzeniu granic Księstwa Warszawskiego, Staszów i dobra staszowskie znalazły się w granicach Księstwa. W związku z nowym podziałem administracyjnym Księstwa, Staszów stał się siedzibą powiatu, którą był do 1844 roku.

W 1809 roku właścicielami Staszowa zostali Julia księżna Lubomirska i jej mąż Jan hrabia Potocki (autor m.in. „Pamiętnika znalezionego w Saragossie”). W 1811 roku do Staszowa zawitał Julian Ursyn Niemcewicz, który na polecenie władz Księstwa Warszawskiego odbywał podróż po województwach krakowskim, sandomierskim i lubelskim[14]. W tym czasie Staszów przechodził okres regresu. Na początku XIX wieku pracowało tylko 8 warsztatów sukienniczych. W 1815 roku, zgodnie z decyzjami Kongresu Wiedeńskiego, z większości ziem byłego Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie zależne od Rosji. Staszów i dobra staszowskiego znalazły się w zaborze rosyjskim. W 1817 roku nowy właściciel miasta Artur hrabia Potocki wydał ordynację w sprawie poprawy zabudowy Staszowa. Ówczesny właściciel był zainteresowany poprawa stanu zabudowy miejskiej i dążył do jej zmiany na murowaną, tak by stała się bardziej reprezentacyjna[15]. Troska taka po części wynikała z faktu, że dwa lata wcześniej część miasta się spaliła. W 1820 roku w Staszowie działały: papiernia, fabryka sukna, garbarnie, farbiarnie i mydlarnie. Fabryka sukna składała się z 80 „pojedynczych fabrykantów”i powstała przy wydatnej pomocy właściciela miasta Artura Potockiego. W mieście mieszkało wielu rzemieślników trudniących się różnymi profesjami. W tym czasie w Staszowie mieszkało 2 955 osób w tym 1393 chrześcijan i 1562 Żydów. W mieście znajdowało się 71 domów murowanych i 283 drewnianych[16]. W 1821 roku w mieście rozpoczęto na dużą skalę produkcję fajek glinianych zwanych „stambułkami”, przeznaczonych na rynki wschodnie. W tym też roku Staszów dotknęła wielka epidemia. Jej ofiarą padły setki staszowian. Epidemia wygasła dopiero po pielgrzymce mieszkańców do obrazu Matki Boskiej Sulisławskiej w Sulisławicach[17].

Z roku 1823 pochodzi pierwszy szczegółowy plan miasta[18]. W latach dwudziestych XIX wieku działał przy miejscowej szkole teatr amatorski prowadzony przez nauczyciela Antoniego Łobaczewskiego. Dochód z przedstawień przeznaczany był na odbudowę Kościoła Ducha Św. Teatr działał do połowy lat czterdziestych XIX wieku, a o jego działalności pisała nawet prasa centralna.

W 1823 roku właściciel miasta, Artur Potocki, udzielił dalszej pomocy staszowskim sukiennikom urządzając „Bank Wełniany, który miał przyczynić się do „wzrostu Fabryki Sukiennej”. W akcie sporządzonym w tym celu stwierdza się, że „Skarb państwa Staszowa jedynie w celu wsparcia Fabryki Sukiennej w mieście Staszowie swym dziedzicznym egzystującej zakłada fundusz stały w sumie 10000 złp. W roku 1826 liczba majstrów wzrosła do 92, a fabryka poczyniła postęp w doskonaleniu swoich wyrobów. Fabryka staszowska, obok przedborskiej, zaliczana była wówczas do główniejszych w województwie sandomierskim. Produkcja sukna w skali rocznej wynosiła 137 200 łokci, z czego 7 440 łokci wysyłano na eksport do Rosji[19].

W 1824 roku Staszów, posiadając 3866 mieszkańców, zakwalifikował się do miast trzeciego rzędu. Stał się również największym miastem w województwie sandomierskim, przed Radomiem. Radom odznaczał się jednak większą dynamiką przyrostu ludności i wkrótce wyprzedził Staszów, który jednak utrzymał drugie miejsce po Radomiu aż do końca XIX wieku[20]. W 1825 roku właściciel Staszowa Artur Potocki ufundował dla wygody mieszczan zegar na wieży ratuszowej. Nie spotkało się to jednak z entuzjazmem ówczesnych władz, które narzekały na bark środków na ewentualne naprawy[21]. W 1861 roku zegar został przeniesiony na wieżę kościoła pw Ducha św.

Ważne wydarzenia związane z powstaniami narodowymi nie omijały Staszowa. Wiosną 1831 roku utworzono w mieści Legię Nadwiślańską. Od października 1831 roku w Staszowie stacjonowało już wojsko rosyjskie. W tym też roku nawiedziła miasto, tak jak i całe Królestwo, epidemia cholery. W jej wyniku zmarło w Staszowie tylko w ciągu jednego roku 461 osób, gdy przeciętnie roczna liczba zgonów w latach 1810-1830 niewiele przekraczała 100[22].

W 1832 roku właścicielem miasta został Adam Potocki. W 1833 roku ukończono budowę murowanego kościoła Ducha Św. W 1840 roku ówczesny burmistrz Staszowa Józef Fryben na potrzeby władz zwierzchnich przygotował raport o stanie w miasta. Donosił w nim, że w mieście znajduje się 357 domów, 2 kościoły rzymskokatolickie i 1 bóźnica żydowska, a liczba ludności wynosi 4 812 mieszkańców. Ponadto w Staszowie znajdował się Urząd municypalny, Sąd Powiatowy, Urząd Skarbowy, Urząd Pocztowy, Regent Powiatowy, Sekretarz Powiatowy, Strażnik Dochodów Tabacznych i nauczyciel miejscowy[23].

W 1842 roku otwarto w mieście szkołę elementarną dla dziewcząt, którą prowadziła Franciszka Lewarska[24]. Ludność żydowska posiadała własne szkoły bóźniczne i własnych bakałarzy.

W 1844 roku car Mikołaj I wydał ukaz, na mocy którego dokonał zmian administracyjnych na terenie Królestwa Polskiego. Staszów przestał być miastem powiatowym. W roku 1848 Adam Potocki zniósł pańszczyznę i oczynszował włościan. Równocześnie założył wieś Adamówkę, gdzie zgromadził żydowskich osadników. W 1850 roku zmniejszono w mieście liczbę jarmarków do dziewięciu w skali roku. Nadal rozwijała się produkcja ceramiki w staszowskiej manufakturze. Oparta ona była na bogatej tradycji garncarstwa, od wieków uprawianego w mieście. W pierwszej połowie XIX manufaktura ta produkowała głównie fajki stambułki, kierowane przede wszystkim na rynki wschodnie. W latach 1850-1863 właścicielem manufaktury był Kunster, a wartość produkcji stale rosła osiągając w 1863 roku wartość 12 490 rubli[25]. Obok „stambułek” produkowano z gliny kałamarze i przyciski. W 1851 roku w Staszowie otwarto szpital św. Adama z kilkudziesięcioma łóżkami. Dyrektorem szpitala został dr Melchior Dowgiałło[26].

Od 1857 roku w mieście utrzymywany był rabin, zaś od połowy XIX wieku funkcjonowała bóźnica. W latach 1840- 1863 burmistrzem Staszowa był Jan Malewski. Za jego czasów wybrukowano rynek i główne ulice, a także sporządzono tablice z ich nazwami oraz wytyczono drogę do Opatowa[27]. W 1862 roku założono nowy cmentarz parafialny.

W czasie powstania styczniowego w mieście stacjonowały 3 bataliony Halickiego Pułku Piechoty dowodzone przez pułkownika Zwierowa. 14 lutego 1863 roku do Staszowa ze swymi oddziałami powstańczymi wkroczył generał Marian Langiewicz. 17 lutego doszło do bitwy z Rosjanami na Staszówku[28]. 18 lutego do Staszowa wkroczyły oddziały rosyjskie. Rosjanie, w akcie zemsty za popieranie przez mieszkańców powstania, spalili i zniszczyli wiele domów w mieście. Staszowian dotknęły również represje władz zaborczych. Wielu z mieszkańców miasta, m.in. ks. Stanisław Fijałkowski, zostało zesłanych na Syberię. Sam właściciel Staszowa, Adam Potocki był sceptycznie nastawiony do powstania. Gorąco nakłaniał powstańców do złożenia broni. Po upadku powstania Rosjanie znacznie ograniczyli uprawnienia samorządowe wielu miast polskich. Kandydatury burmistrzów musiały być uzgadniane z władzami gubernialnymi. Pierwszym burmistrzem Staszowa po upadku powstania styczniowego został wójt gminy Rytwiany Jan Jaroszyński.

W latach 1864-1865 w mieście założono nowe latarnie, ale jednocześnie zmniejszono liczbę jarmarków do sześciu rocznie[29].

Staszów pod koniec 1865 roku liczył 6 167 mieszkańców, w tym 3 947 Żydów. Miasto wraz z dobrami staszowskimi aż do wybuchu I wojny światowej należało do powiatu sandomierskiego guberni radomskiej.

W 1866 roku Staszów przestał być miastem prywatnym. Mieszkańcy byli odtąd pełnoprawnymi właścicielami swych posesji i gospodarzami miasta. Na początku samodzielnych rządów miasto nie miało dobrych warunków do dalszego rozwoju. Upadł przemysł, nie funkcjonowała manufaktura, a w 1870 roku zamknięto hamernię. Nie leżało w interesie carskiej Rosji rozwijanie przygranicznych terenów. Dodatkowo w 1874 roku w mieście wybuchł wielki pożar, w wyniku którego znacznemu zniszczeniu uległa zabudowa wzdłuż rzeki Czarnej. W 1886 roku założono ogród miejski na brzegu rzeki, funkcjonujący do dnia dzisiejszego. Liczba mieszkańców przekroczyła 8 tysięcy, z tego większość stanowili Żydzi. W mieście stacjonował także ośmiusetosobowy pułk kawalerii carskiej. Na jego potrzeby wybudowano koszary, stajnie, ujeżdżalnię i niezbędne magazyny[30].

W roku 1888 w Staszowie gościł wielokrotnie Stefan Żeromski, który przebywał w Kurozwękach. Był obecny m.in. na pogrzebie Kazimierza Krafta, właściciela staszowskiej apteki.

Pod koniec XIX wieku Staszów nawiedziły kolejne klęski żywiołowe. W 1893 roku wielu mieszkańców zmarło w wyniku epidemii cholery, a w 1895 roku w wyniku pożaru spaleniu uległ ołtarz boczny i sufit Kościoła Ducha Św.

W 1899 roku założono w Staszowie Towarzystwo Pożyczkowo-Oszczędnościowe. Wśród założycieli znaleźli się: Leon Dukalski, Stanisław Gawroński, Franciszek Mazur, aptekarz Bolesław Krauze i sędzia Jan Władysław Malewski. Pod koniec roku towarzystwo liczyło 95 członków, w tym 41 Żydów[31].

Na przełomie wieków nastąpiło ożywienie gospodarcze miasta. Oddany został do użytku browar, dwie fabryki sody, dwa młyny wodne oraz fabryka papieru. Swą pracę rozpoczęła również drukarnia. Znaczenia nabrało staszowskie rzemiosło. W tym czasie w mieście działało blisko 200 rzemieślników różnej specjalności: 50 szewców, 24 krawców, 20 bednarzy, 16 piekarzy, 14 stolarzy, 12 murarzy, 10 czapników, 10 garncarzy, 17 kuśnierzy, 14 stolarzy i 18 rzeźników. Funkcjonowało 120 sklepów, z czego 80% należało do Żydów.

W 1900 roku utworzono Ochotniczą Straż Pożarną. Wśród założycieli znaleźli się Bolesław Krauze i Jan Władysław Malewski. Po śmierci ks. Wojciecha Wciślika, proboszczem staszowskim został ks. Wawrzyniec Siek, a od maja 1905 roku dyrektorem szpitala św. Adama był dr Władysław Roth.

W 1906 roku w Staszowie zorganizowano kursy rolnicze dla włościan. W tym też roku zamknięto założoną jeszcze przez księcia Augusta Aleksandra Czartoryskiego fabrykę powozów. z inicjatywy Polskiej Macierzy Szkolnej otwarto szkolną bibliotekę i czytelnię dysponującą ponad tysiącem woluminów.

W 1908 roku przy ulicy Krakowskiej wybudowano nową cerkiew oraz przeprowadzono remont Kościoła św. Bartłomieja i postawiono obok niego dom pogrzebowy.

W ramach działań represyjnych zaborcy wywieziono na Syberię kilku staszowskich działaczy PPS, w tym Ignacego Raczyńskiego – późniejszego burmistrza Staszowa.

Przewodniczącym gminy żydowskiej został Wolf Tuchman, zaś rabinem miejskim - Yehuda Grojbert.

24 sierpnia 1912 roku, z inicjatywy księcia Macieja Radziwiłła, zorganizowano w Staszowie wielką wystawę dorobku gospodarczego guberni radomskiej. Wśród organizatorów znaleźli się: sędzia Jan Władysław Malewski, Leon Karbownicki, dr Stefan Niewirowicz, aptekarz Bolesław Krauze, proboszcz Wawrzyniec Siek, a także Władysław Psarski – dyrektor cukrowni rytwiańskiej i dziedzic Kurozwęk Paweł Popiel[32].

Podczas wystawy odbywały się również występy artystyczne, w tym występ kapel i chórów. z ich inspiracji organista Zygmunt Amborski założył w mieście chór „Lutnia”. Po jego śmierci w 1921 roku chór przejął jego brat Władysław.

W 1913 roku w Staszowie zarejestrowanych było 424 domy, z czego murowanych - 282. Staszów liczył 11 275 mieszkańców, w tym Żydzi stanowili 7 634. Staszów zajmował trzecie miejsce pod względem liczby ludności w guberni radomskiej, za Radomiem i Ostrowcem[33].

Wydarzenia I wojny światowej nie ominęły Staszowa. 9 sierpnia 1914 roku wojska rosyjskie opuściły Staszów, a 14 sierpnia do miasta wkroczył 14 Pułk Węgierski. Na początku września Węgrzy opuścili miasto, a na ich miejsce ponownie wkroczyły wojska rosyjskie. W październiku ponownie miasto opanowali Austriacy. Miasto znajdowało się w strefie wojennej i gościło różnych okupantów[34]. Przez trzy lata miasto okupowali Austriacy. W grudniu 1915 roku przystąpili oni do budowy kolei wąskotorowej, którą zakończyli w lipcu 1917 roku. Trasa kolejki wiodła ze Szczucina, przez Staszów i Bogorię, do Jędrzejowa.

W 1917 roku w Staszowie otwarto pierwsze kino. 11 listopada 1918 roku staszowianie świętowali odzyskanie niepodległości, a wraz z nimi przebywający w mieście od sierpnia generał Józef Dowbór-Muśnicki.

dr Dariusz Kubalski
Archiwalne ilustracje ze zbiorów W. Migonia

[13] AP Kielce Archiwum Dóbr Staszowskich sygn. 79
[14] J.U. Niemcewicz, Podróże historyczne po ziemiach polskich między rokiem 1811 a 1828 odbyte, Paryż-Petersburg 1858, s. 79
[15] AP Kielce ADS sygn. 53
[16] AP Kielce ADS sygn. 11
[17] W. Siek, Opis historyczny…, s. 57-58; A. Bazak, Kult Matki Boskiej Sulisławskiej w parafii pw. Świętego Bartłomieja w Staszowie 1655-2005, Sandomierz 2008, s. 31-32
[18] L. Stępkowski, Staszów w opisach, aktach i dokumentach. Tom I : Do połowy XIX wieku, Staszów 2006 (w maszynopisie) s. 133-138
[19] S. Marcinkowski, Miasta Kielecczyzny. Przemiany społeczno-gospodarcze 1815-1869, Warszawa-Kraków 1980, s. 167-168; AP Kielce, ADS, sygn. 24
[20] A. Makowska, Prywatne miasto Staszów i dobra staszowskie, Warszawa 1981, s. 197-198, S. Marcinkowski, Miasta Kielecczyzny… s. 121-122
[21] AP Kielce ADS sygn. 65
[22] L. Stępkowski, Staszów w opisach, aktach, dokumentach…s. 160-161
[23] AP Kraków, Archiwum Potockich z Krzeszowic, sygn. 316
[24] AP Kielce ADS sygn. 79
[25] S. Marcinkowski, Miasta Kielecczyzny…s.173-174
[26] A. Makowska, Prywatne miasto Staszów…, s. 258-259, AP Kielce ADS sygn. 159
[27] AP Kielce ADS sygn. 237
[28] W. Siek, Opis historyczny…, s. 51-52
[29] AP Kielce ADS sygn. 237
[30] J. Jadach, Staszów na przełomie XIX i XX wieku,/w:/ Postęp agrotechniczny w regionie świętokrzyskim, Kielce, 2003, s. 135-136
[31] W. Siek, Opis historyczny…, s. 48; M. Zarębski, Staszów wczoraj i dziś…s. 42
[32] S. Maj, Staszowska wystawa rolniczo-przemysłowa /w:/ Postęp agrotechniczny w regionie świętokrzyskim, Kielce 2003, s. 154-164, Gazeta Kielecka nr 53 z 10 lipca 1912
[33] Rocznik Statystyczny Królestwa Polskiego. Rok 1913. Warszawa 1914
[34] W. Siek, Opis historyczny… s. 53-54